Islamic Finance: Μηδενικά επιτόκια – υψηλή δυναμική

H ραγδαία άνοδος του Islamic Finance δείχνει έναν άλλο εναλλακτικό δρόμο για βιώσιμη τραπεζική που ανταλλάσσει τα επιτόκια και την εντατικοποίηση του κέρδους για μια πιο σταθερή, βιώσιμη επιχειρηματικότητα, με την ψηφιακή εργαλειοθήκη στο κέντρο της.

Η δυναμική της Ισλαμικής τραπεζικής δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Αντιστρόφως ανάλογη του μεγέθους της, εντυπωσίασε ήδη, όταν, μεσούσης της οικονομικής κρίσης του 2009, αυτή αναπτυσσόταν και αύξανε το σύνολο των assets της από τα μόλις 5 δισεκατομμύρια δολάρια στο τέλος της δεκαετίας του 1980, σε ένα τρις λίγο πριν το 2011. Σε μια πορεία μάλιστα ανεπηρέαστη από την κατακλυσμιαία καταστροφή, με σταθερότητα παγοθραυστικού, που προκαλούσε ερωτήματα.

Μια δεκαετία αργότερα αυτά τα ερωτήματα είναι σήμερα πιο επίκαιρα από ποτέ. Η πρόσφατη μελέτη του Islamic Corporation for the Development of the Private Sector (ICD), -παράρτημα της Islamic Development Bank (IsDB) – σε συνεργασία με την διεθνή εταιρεία οικονομικών μελετών Refinitiv, με τίτλο « Islamic Finance Development Report: Progressing through Adversity» δείχνει την δυναμική της Ισλαμικής τραπεζικής να ενισχύεται. Αυτή τη στιγμή το Islamic Finance περιλαμβάνει πάνω από 520 τράπεζες και 1700 mutual funds, σε 135 χώρες (από 70 το 2012). Τα assets στον έλεγχο της ανέβηκαν από το 1.7 τρις δολάρια το 2012 στα 2.8 τρις δολάρια το 2019 και εκτιμάται να φτάσουν στα 3.7 τρις δολάρια ως το 2024.

Ακόμη και εν μέσω πανδημίας το 2019, ο ρυθμός ανάπτυξης της πέρασε στο 10%, ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις των Global Ratings της Standard & Poor’s, για το διάστημα 2021-22 θα ανέβει τουλάχιστον στο 12%. Όλα αυτά, παρά το γεγονός πως η πανδημία συνδυάστηκε με πτώση της τιμής του πετρελαίου το 2019, το οποίο πολλοί θεωρούν το μυστικό όπλο πίσω από την επιτυχία του Islamic banking.

Τι είναι όμως το Islamic Banking;
Γνωστό και ως Islamic Finance, “Shari’ah-Compliant Finance” ή η επί του ελληνικότερου Ισλαμική τραπεζική, είναι το σύνολο των χρηματοπιστωτικών δραστηριοτήτων που διεκπεραιώνονται με βάση τον Ισλαμικό νόμο ή «Σαρία». Αυτή απαγορεύει την αισχροκέρδεια, την τοκογλυφία, τον τζόγο, την συμμετοχή ή χρηματοδότηση με οποιοδήποτε έμμεσο ή άμεσο τρόπο σε οποιασδήποτε δραστηριότητα παραβιάζει τον ιερό νόμο, (από τα τυχερά παίγνια και τις ανήθικες δραστηριότητες, το αλκοόλ, μέχρι την επένδυση σε μονάδες παραγωγής χοιρινού). Αλλά -το εντυπωσιακότερο- γενικώς, τον τόκο.

Η φιλοσοφία της είναι τόσο αντίθετη με αυτή της γνωστής μας συμβατικής τραπεζικής, ώστε απευθυνθήκαμε στον Δρ. Ευάγγελο Βενέτη ειδικό μελετητή του Ισλάμ και της Μέσης Ανατολής και συγγραφέα μεταξύ άλλων του “Embracing Islamic Finance in Greece. A Preliminary Analysis” του ΕΛΙΑΜΕΠ.

«Η Ισλαμική τραπεζική διαφέρει από την έντοκη -συμβατική σε δύο επίπεδα. Στο πρακτικό κυρίως διαφωνεί στο ζήτημα του τόκου, τον οποίο θεωρεί καταχρηστικό και ανήθικο. Για το Ισλάμ ο τόκος είναι κάτι απάνθρωπο, ένα μέσο εξανδραποδισμού και υποδούλωσης του δανειολήπτη. Παρότι συμφωνεί με την έννοια του κέρδους και το αμοιβαίο όφελος.

Σε δεύτερο επίπεδο η Ισλαμική Τραπεζική απορρέει από μια μεταφυσική προβιομηχανική αντίληψη του Ισλαμικού κόσμου, σε ότι αφορά τη διαχείριση των χρηματοπιστωτικών υποθέσεων των μουσουλμάνων» μας εξηγεί.

Τραπεζική χωρίς επιτόκιο: Ο τρόπος του Ισλάμ
Σε αυτή τη φιλοσοφία ο νόμος απαγορεύει τον τόκο «riba», τον τζόγο και «σπεκουλάρισμα» «maysir», την συναλλαγή με οτιδήποτε φέρει επισφάλεια «gharar» ή να γίνονται δοσοληψίες χωρίς «πραγματικό» αντικείμενο, όπως τα options. Ενθαρρύνει όμως την επένδυση και τον δανεισμό, σε μια βάση διαμοιρασμού του κέρδους και της ζημιάς μιας επιχείρησης, «Μudarabah», μέσω συμβολαίων συμφωνιών.

Έτσι με το «Μurabaha» η τράπεζα, αγοράζει το προϊόν που ο πελάτης της χρειάζεται, αλλά δεν διαθέτει το κεφάλαιο για να αποκτήσει και του το μεταπωλεί, με ένα πρόσθετο τίμημα ως κέρδος της, ενώ η αποπληρωμή του τελικού ποσού γίνεται σε δόσεις.

Στα πλαίσια του Ισλαμικού joint venture, του «Musharakah», πελάτης και τράπεζα βάζουν από κοινού κεφάλαιο και management, γνώση και εργασία και να μοιράζονται κέρδη και ζημιές από την επιχείρηση σε προσυμφωνημένα ποσοστά.

Υπάρχει ακόμα το leasing ως «ijara» με την ενοικίαση του δικαιώματος χρήσης ενός αντικειμένου. Η προαγορά σε προσυμφωνημένη τιμή ενός αγαθού που ακόμα δεν έχει παραχθεί ως «salam» και «istisna». Τα εξαιρετικά δημοφιλή διεθνώς Ισλαμικά ομόλογα «shukuk», η ασφάλιση πραγμάτων «takaful», η φύλαξη τους ως «wadi’ah» και πολλά ακόμη προϊόντα ή συνδυασμοί τους, για τα οποία απαιτείται έγκριση από ειδικούς στον ιερό νόμο πριν εκδοθούν αν πλησιάζουν τα όρια του.

Όπως μας εξηγεί ο Δρ. Βενέτης, η Ισλαμική τραπεζική προσφέρει έτσι μια πιο «ανθρώπινη» διάσταση των χρηματοπιστωτικών υποθέσεων, κυρίως των δανείων που είναι η ραχοκοκαλιά των σχέσεων του τραπεζικού συστήματος με τον απλό πολίτη. «Οι μουσουλμάνοι τραπεζίτες βάζουν ευθύς εξαρχής ένα συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα απόσβεσης του δανείου, με συγκεκριμένα ποσοστά κέρδους και δίνουν και τη δυνατότητα στον δανειζόμενο να βγει από ένα αδιέξοδο δάνειο, με όρους που θα είναι αποδεκτοί και από τους δύο και δεν θα βλάπτουν τον δανειζόμενο σε τέτοιο βαθμό που έχουμε δει στο συμβατικό τραπεζικό σύστημα. Δεν μπορεί ένα δάνειο να λιμνάζει επί έτη ανεβάζοντας παράλληλα και τα τοκοχρεολύσια και το συνολικό χρέος.
Πέρα από την ηθική διάσταση, είναι παράλληλα ένας υγιής τρόπος διατήρησης της οικονομικής βάσης της κοινωνίας, ώστε δάνεια που γίνονται αδιέξοδα ή «κόκκκινα» όπως λέμε στην συμβατική τραπεζική να αποχρωματίζονται. Αυτό δίνει την δυνατότητα της επανεκκίνησης στη ζώσα και κινητήριο δύναμη της οικονομίας και της κοινωνίας, ώστε να μην μπαίνει σε φαύλους κύκλους χρεών, έλλειψης ρευστότητας κλπ».

Δυτικό banking Ισλαμικών προδιαγραφών;
Αυτό το σετ «αυστηρών προδιαγραφών λειτουργίας», πέρα από ότι μειώνει τα ρίσκα και χαρίζει επιπλέον σταθερότητα, προσδίδει και μια νέα ηθική διάσταση, δημιουργώντας και μια niche αγορά που φλερτάρει και το υπόλοιπο τραπεζικό οικοσύστημα.

Έτσι τον περασμένο Ιούλιο η Visa ανακοίνωσε την κυκλοφορία νέων καρτών και προιόντων της στο Μπαγκλαντές -μετά τη Μαλαισία, τη Μέση Ανατολή και την Ινδονησία- που λειτουργούν σε συμμόρφωση με τις αρχές του Islamic banking. Τον Αύγουστο ακολούθησε η National Australia Bank, εκδίδοντας πρώτη στην Αυστραλία sharia compliant δάνεια ύψους 5 εκατομμυρίων δολαρίων, ακολουθούμενη από αρκετές τράπεζες σε διαδικασία έκδοσης ειδικής άδειας λειτουργίας σε καθεστώς ισλαμικής τραπεζικής στο πρότυπο της Islamic Banking Australia (IBA), της πρώτης sharia-compliant digital bank της χώρας.

Τον Ιούλιο επίσης λανσαρίστηκε η πρώτη αποκλειστικά ψηφιακή διεθνής ισλαμική τραπεζική του Ηνωμένου βασιλείου, η Nomo. Μέρος του Boubyan Bank Group και της BLME (Bank of London and The Middle East) φιλοδοξεί μέσω ενός iphone app της να δώσει την δυνατότητα να επενδύσει κανείς τα κεφάλαια του από τη Μέση Ανατολή και το Κουβέιτ στο βρετανικό τραπεζικό περιβάλλον, ψηφιακά και σε αρμονία με τον Ισλαμικό νόμο.

Ομολογουμένως τα απόλυτα μεγέθη της Ισλαμικής τραπεζικής είναι ελάχιστα σε σχέση με της κυρίαρχης τραπεζικής βιομηχανίας, αφού όπως μας εξηγεί και ο Δρ. Βενέτης, βασική προϋπόθεση της ισλαμικής τραπεζικής, όπως και της ισλαμικής θρησκείας είναι η διασύνδεση της με την πολιτική. Σε αντίθεση με το συμβατικό τραπεζικό σύστημα -το σύστημα «Ιουδαϊκής τραπεζικής» αν μιλάμε με όρους θρησκειών και τραπεζικής όπως λέει- που σε επίπεδο αρχών είναι διαχωρισμένο διεθνώς από την πολιτική ζωή των κοινωνιών στις οποίες δρα.

Ο Ισλαμικός κόσμος πάλι δεν αποτελεί ενιαία οντότητα, οπότε οι οποιεσδήποτε προσπάθειες τραπεζικής είναι αποσπασματικές και ακόμα γεωγραφικά περιορισμένες κυρίως σε Ισλαμικά κράτη. Καθώς τα περισσότερα από αυτά έχουν μικρούς πληθυσμούς, δεν έχουν το γεωπολιτικό περιθώριο ασφάλειας, ώστε σε περίπτωση μακρο-ανταγωνισμών σε διεθνές επίπεδο να μπορούν να διασφαλίσουν την λειτουργία τους, τον κύκλο εργασιών και τις επενδύσεις τους.

Αυτό είναι αποτυπωμένο και στην ιστορία της Ισλαμικής τραπεζικής. Η πρώτη ισλαμική τράπεζα ήταν η μικρή αποταμιευτική Mit-Ghamr Savings Bank του δόκτορα Ahmed Alnajar και άνοιξε τις πόρτες τις στο κοινό το 1963 στην πόλη Μιτ Γκαμρ της Αιγύπτου. Δεν παρείχε επιτόκιο στους καταθέτες της, αλλά τους έδινε τη δυνατότητα να λαμβάνουν μικρής έκτασης βραχυπρόθεσμα δάνεια για παραγωγικούς σκοπούς χωρίς, επιτόκιο. Επέλεγε ανάμεσα τους πολύ προσεκτικά σε ποιους έδινε δάνεια εγκρίνοντας μόνο το 40% των αιτήσεων, αλλά σε αυτά κατάφερε να έχει μηδενικό ποσοστό default δανείων! Παρόλα αυτά έκλεισε το 1967 για πολιτικούς λόγους.

Ακολούθησε η ίδρυση της επίσης αιγυπτιακής Nasser Social Bank από την Αιγυπτιακή Κυβέρνηση το 1971, ως πρώτη κρατική μουσουλμανική τράπεζα χωρίς επιτόκια. Το 1975 ακολούθησε η Dubai Islamic Bank και το Πακιστάν, η Ιορδανία και το Σουδάν με δικές τους ισλαμικές τράπεζες. Το Ιράν, το 1983, μετά την επανάσταση και την εθνικοποίηση της οικονομίας, δια νόμου επέβαλε όλες οι τράπεζες να λειτουργούν χωρίς τόκους. Ποιος να μάντευε ότι δεκαπέντε χρόνια μετά, το 1999 θα προέκυπτε ο Dow Jones Islamic Market Index, από την ζήτηση των επενδυτών για «shari’ah compliant» μετοχικά σχήματα;

Σήμερα κατά τον Δρ. Βενέτη η διαρκής άνοδος του φαινομένου έχει να κάνει με την διασύνδεση και συνεργασία κάποιων ισλαμικών κρατών με το διεθνές τραπεζικό σύστημα, όπου αξιολογούνται θετικά. «Αρκετοί βλέπουν την Ισλαμική τραπεζική σαν μέσο εξυγίανσης των λιμναζόντων χρεών του χρηματοπιστωτικού συστήματος διεθνώς. Αλλά και των αδυναμιών του σε επίπεδο ηθικής, όπου το τραπεζικό κεφάλαιο δρα αμιγώς κερδοσκοπικά, με υψηλά επίπεδα διαφθοράς και χωρίς καμία αναφορά στον άνθρωπο. Σε παγκοσμιοποιημένο επίπεδο αυτή η μουσουλμανική αντίληψη αποκτά δυνατότητες διεύρυνσης και σε μη μουσουλμανικές κοινωνίες» συμπληρώνει ο Δρ. Βενέτης.

Διεύρυνση ή περιχαράκωση;
Τι θα κρίνει την τελική του πορεία; Όπως εξηγεί ο Δρ. Βενέτης, υπάρχουν επιμέρους Ισλαμικές χώρες που διεκδικούν η κάθε μία ξεχωριστά ένα μερίδιο από τον διεθνή κύκλο τραπεζικών εργασιών. Όλα αυτά επηρεάζονται όμως από το βαρόμετρο της διεθνούς πολιτικής και στην προκειμένη περίπτωση την κατάσταση στη Μέση Ανατολή, το Παλαιστινιακό και ευρύτερα το Μεσανατολικό.

Για παράδειγμα οι τράπεζες από Ισλαμικές χώρες που έχουν καλές σχέσεις με το δυτικό κόσμο, τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, έχουν μεγαλύτερες ευκαιρίες επενδύσεων στο συμβατικό χρηματοπιστωτικό σύστημα, από αυτές των χωρών που είναι γεωπολιτικά αντίθετες προς την Δύση. Αυτή είναι ειδοποιός διαφορά για την ερμηνεία και την πρόβλεψη της εξέλιξης της ισλαμικής τραπεζικής διεθνώς. Είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις γεωπολιτικές εξελίξεις και αυτές θα καθορίσουν την συμπεριφορά της, αλλά και αυτή του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος απέναντι της.

«Αν οι αντιαμερικανικές δυνάμεις του Ισλαμικού κόσμου αυξήσουν την επιρροή τους, λογικά η Ισλαμική τραπεζική θα συρρικνωθεί σε διεθνές επίπεδο, αλλά θα ενισχύσει τις εσωτερικές της δυνάμεις και θα αποκτήσει μια ευρύτερη αμιγώς Ισλαμική αγορά που αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει» προβλέπει ο Δρ. Βενέτης.

Εξ ου και στην Ελλάδα οι όποιες προσπάθειες σε πολύ πρώιμο στάδιο, δεν απέφεραν καρπούς, μιας και το Ελληνικό τραπεζικό σύστημα, είναι μέρος του δυτικού τραπεζικού συστήματος. «Παρόλο που η προοπτική της Ισλαμικής τραπεζικής στην Ελλάδα θα μπορούσε να είναι εξαιρετική όσον αφορά τις οικονομικές διαδικασίες αφού δίνει την ευκαιρία για μια επιπλέον πηγή χρηματοδότησης της οικονομίας της χώρας, σε επιμέρους «πειραματικά» προγράμματα και μπορεί, εφόσον αυτή προέρχεται από χώρες με καλές σχέσεις με την Δύση, να αναδείξουν τις αρετές του Ισλαμικού χρηματοπιστωτικού συστήματος προς την κατεύθυνση και της μεγαλύτερης ρευστότητας και ενός άλλου κώδικα ηθικής της τραπεζικής, που δεν υπάρχει στην Ελλάδα αλλά και στην Δύση γενικότερα» όπως διαβλέπει ο δρ. Βενέτης.

Islamic Fintech
Η τεχνολογία είναι ο κυριότερος facilitator στην εξέλιξη του Islamic finance, γιατί λύνει προβλήματα του συχνά φτωχού σε αναλογικές παραδοσιακές τραπεζικές δομές τοπίου όπου αυτό κινείται. Είναι ευκολότερο για παράδειγμα να στήσεις ένα δίκτυο mobile banking, από ένα δίκτυο με υποκαταστήματα τράπεζας στη Βόρεια Αφρική. Επιπλέον, το κοινό της Ισλαμικής τραπεζικής είναι νεότερο και πιο εξοικειωμένο με τις διαδικασίες της ψηφιακής τραπεζικής, από ότι της γερασμένης Δύσης.

Σύμφωνα με την μελέτη με τίτλο “Faith and finance: The changing face of Islamic banking” που διεξήγαγε σε νεαρούς Μουσουλμάνους σε όλο τον κόσμο η SaaS, cloud-banking πλατφόρμα “Mambu”, η διαθεσιμότητα online banking ήταν απόλυτος dealbreaker παράγοντας για το 76% του κοινού. Το 70% απαίτησε να επενδύει χωρίς ανθρώπινη διαμεσολάβηση, 74% απαραίτητα ένα mobile banking app και 80% τραπεζικές υπηρεσίες οποτεδήποτε και από οπουδήποτε στον πλανήτη.

«Η βιομηχανία του Islamic Banking είναι μόνο 40 ετών και έχει ήδη αποδειχθεί τρομερά επιτυχής, αλλά και λαμπρό παράδειγμα «ηθικής» τραπεζικής. Οι νεότερες γενιές θα της αποφέρουν πάνω από τα τρία τέταρτα του συνολικού της revenue ως το 2023, οπότε αναγκαστικά ακούει τις απαιτήσεις των digital natives της, τόσο στη Μέση Ανατολή όσο και εκτός από αυτή, για να διατηρήσει την δυναμική της» έχει δηλώσει ο Miljan Stamenkovic γενικός διευθυντής Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής της Mambu. «Είναι μια tech savvy γενιά που κινείται παγκοσμίως πολύ περισσότερο από τους προγόνους της και θέλει τραπεζικές υπηρεσίες ανάλογες τόσο του lifestyle τους όσο και των αξιών τους, χωρίς να συμβιβάζεται σε ευελιξία ή ευχρηστία».

«Η Ισλαμική τραπεζική ενημερώνεται και εκσυγχρονίζεται, επειδή ακριβώς έχει μικρό κύκλο εργασιών, οπότε έχει και μεγαλύτερο χρονικό περιθώριο ελιγμών, προσαρμογής και επιτάχυνσης. Οι μουσουλμάνοι τραπεζίτες ακολουθούν πάντοτε τις εξελίξεις και τις ακολουθούν ταχύτατα, σε μερικές χώρες μάλιστα ταχύτερα από τη Δύση» μας εξηγεί και ο Ευάγγελος Βενέτης.

Οι τάσεις αποτυπώνονται και στην δυναμική του Islamic Fintech, με 27 Islamic fintechs στο Λονδίνο, 19 στη Μαλαισία 19 και 15 στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη της συμβουλευτικής σε θέματα τεχνολογίας Technavio, «Global Islamic Banking Software Market 2021-2025» το ευρύτερο οικοσύστημα του Islamic Banking Software αναμένεται να αναπτυχθεί κατά 3,88 δισεκατομμύρια δολάρια κατά την περίοδο 2021-2025, με επιβράδυνση σε CAGR 19,33% κατά την περίοδο πρόβλεψης. Και με κυριότερους παίκτες τους ICS Financial Systems Ltd., Infosys Ltd., International Turnkey Systems Group, Nucleus Software Exports Ltd., Oracle Corp. Path Solutions K.S.C.C., SAB Sopra Steria Group, Tata Consultancy Services Ltd. Και Temenos AG.

«Οι ισλαμικές τράπεζες βρίσκονται σε προνομιακή θέση, καθώς είναι πιο γρήγορες και πιο ευέλικτες από τις αντίστοιχές συμβατικές, με μεγάλη επιθυμία για ψηφιακά προϊόντα από τους πελάτες τους» μας επιβεβαιώνει και η Μαρίνα Πολυμενάκου Regional BSG Manager, της Temenos Greece. Η Temenos AG, που το 2019 βραβεύτηκε για δεύτερη συνεχή χρονιά ως “Best Islamic Banking & Finance Technology Provider” στα World Finance Magazine Awards, επένδυσε σημαντικά στο πάντρεμα της ισλαμικής τραπεζικής με ψηφιακές λύσεις State of the Art που αναπτύσσει ήδη από το 1993. «Τα δαπανηρά και παρωχημένα legacy software systems, σε συνδυασμό με την έλλειψη προηγμένου τραπεζικού λογισμικού συμβατού με το νόμο της Shari’ah, δυσκόλευαν στο παρελθόν τις ισλαμικές τράπεζες να καινοτομήσουν. Σήμερα, ωστόσο, κανόνες όπως το «fiqh al-muamalat» (οι οικονομικοί κανόνες της Σαρία) ή οι θεμελιώδεις αρχές του Κορανίου δεν εμποδίζουν πλέον το μέλλον της ισλαμικής ψηφιακής τραπεζικής!» μας εξηγεί η Μαρίνα Πολυμενάκου.

«Η Temenos, που παρέχει το πιο αναπτυγμένο ισλαμικό τραπεζικό λογισμικό παγκοσμίως, σύμφωνα με την IBSI Annual Sales League Report 2021, θεωρεί ως μια από τις βασικές τάσεις τη χρήση APIs για την ενοποίηση με περιφερειακά συστήματα. Αυτό έχει ήδη υιοθετηθεί από Τράπεζες όπως η Al Rajhi Bank, η Qatar Islamic Bank και η Bank Al Bilad. Επιπλέον, o τομέας του Islamic Banking ενισχύεται και από την λειτουργία των νεοψηφιακών τραπεζών (digital banks), όπως φαίνεται από τη Vista Bank στην Αφρική, τη Hilal Bank στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ή τη Kuwait International Bank. Τέλος, σημαντική ανάπτυξη προέρχεται και από την επεκτασιμότητα και την ευελιξία του Islamic Banking ως Υπηρεσία (SaaS), το οποίο η Alain Finance και η Reem Finance έχουν ήδη εφαρμόσει στην περιοχή της Μέσης Ανατολής» μας εξηγεί.

Στην ίδια γραμμή κινείται και η εκτίμηση της S&P, που θέλει την εντονότερη ψηφιοποίηση και συνεργασία με fintechs, ζωτικής σημασίας για την Ισλαμική τραπεζική. Αφού θα τις δώσει μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και θα ξεκλειδώσει νέες προοπτικές ανάπτυξης για το άμεσο μέλλον. Διακρίνει μάλιστα τρεις άξονες στην τεχνολογική αναβάθμιση του Islamic finance που θα καθορίσουν το μέλλον του: Την καθολική ανάπτυξη ψηφιακής τραπεζικής και υπηρεσιών, την έκδοση των ομολόγων «shukuk» σε ψηφιακές πλατφόρμες με τεχνολογία blockchain και την ενίσχυση της κυβερνοασφάλειας του περιβάλλοντος της.

Εν ολίγοις
H χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες με βάση τον Ισλαμικό νόμο που απαγορεύει τον τόκο, κερδίζουν έδαφος, χάρη τη σταθερότητα και την πιο «ανθρωποκεντρική» διάσταση που επιφέρουν ειδικά στην τραπεζική, αλλά και την πίστη τους στο ψηφιακό fintech οικοσύστημα.